“Bir sorunu çözmek için 1 saatim olsaydı ve hayatım da buna bağlı olsaydı ilk 55 dakikasını doğru soruyu sormak için harcardım.” Einstein
Bu videonun sonunda video başlığındaki konularla ilgili bir cevap sunmayacağım size. Ama şuna emin olabilirsiniz. Bu videonun sonunda bir sürü soru işareti ile başbaşa kalacaksınız.
Sizinle başlayalım. Yaptığınız, yapacağınız, şu anda yaptığınız her şey aslında tahmin edilebilir mi? Bunları bilebilir miydiniz?
Kökenini Sokrat’a kadar dayandırabileceğimiz determinisme göre evet. Aslında olan biten her şey birer sebep sonuç ilişkisinin sonucu ve tüm bilgileriniz, inançlarınız, tüm yaptıklarınız sonunda sizi şu an olduğunuz kişi haline getiriyor. Yani bugün sizinle ilgili tüm bilgilere sahip olan üstün bir zeka, bir süper-bilgisayar sizin 10 yıl sonra nerede ve ne yapıyor olacağınızı bilebilir.
Tahmin edilebilirsiniz.
Determinizme girişi bu şekilde yapmış olmamıza rağmen elbette şöyle biraz geriye çekilirsek, hatta o kadar çekilelim ki evrenin dışına çıkalım (öyle bir yer varsa tabi) ve oradan evrene bir bakalım.
Ve aynı soruyu tüm evren için soralım. Tüm yıldızların, gezegenlerin, galaksilerin, her bir atom, atom altı parçacığın şu saniye itibariyle bulundukları konumda olduğunu, gezegenimizin ve sonunda da bizim oluşacağımızı. Bilebilir miydik?
Burada hemen en favori bilim dalımıza bir sıçrama yapmanın tam vakti
Fizik. Felsefe ile bilimin kesiştiği noktalardan biridir determinizm.
Zaten felsefe bilimin nebulası desek yeridir. Yıldızların gaz bulutlarından doğması gibi birçok bilimsel teori de özünde doğru soruları soran filozoflara dayanır. Yani iyi bir bilim insanı aslında iyi bir filozoftur, olmalıdır.
Neyse. Fizik ve kimya ve tüm bilim alanları aslında deterministiktir. Öyle olmak ister. Aksi halde işler karışır. Bir olgunun tüm değerlerini bildiğinizde, atomların konumunu, enerjisini, spinini, yönünü… Tüm bu değişkenleri bildiğinizde kusursuza yakın bir tahmin yürütebilirsiniz. Bilim böyle ilerler. Matematiği işletirsiniz, hesaplamaları yürütürsünüz ve sonuçlar karşınızdadır.
Temelde fiziğin nihai amacı da budur. Her şeyi anlamak. Tüm bilgilere sahip olmak ve bundan önce ve bundan sonra ne olduğunu ve olacağını mükemmel bir doğrulukla hesaplamak. Yani evrenin kilidini çözmek. Ama bilimin duvara tosladığı yer de burası.
Bu noktada da işte bizim şeytanımız devreye giriyor.
Laplace’ın Şeytanı.
Elbette aklınızda canlanan anlamı ile şeytandan bahsetmiyoruz.
Bu bir düşünce deneyi.
Tam da bahsettiğimiz determinisme yönelik bir düşünce deneyinden bahsediyoruz.
İsterseniz birlikte yapalım bu deneyi.
Şimdi hayal edelim.
Her şeye gücü yeten, ya da neredeyse her şeye gücü yeten. Çok zeki. Çok çok zeki. İnsani bir zekadan bahsetmiyoruz. Zeka algınızı da değiştirin. En gelişmiş süperbilgisayarlardan, yapay zeka algoritmalarından da zeki. Tanrısal bir zekaya sahip bir varlık düşünün. Nasıl hayal edeceğiniz size kalmış.
Bu hayali varlığın ilk düşünürlerinden, bu varlığa ismini de veren Pierre-Simon Laplace bu varlığı şöyle açıklıyor.
“Evrenin şimdiki halini geçmişin sonucu ve geleceğin nedeni olarak ele alabiliriz. Bir an için evrenin tüm güçlerinin ve bunu oluşturan tüm varlıkların konumlarını anlayabilen bir canlı olduğunu düşünürsek, ve bunun bu verileri inceleyebileceğini de düşünürsek, aynı anda evrendeki en büyük varlıklardan en küçük atomlara kadar her şeyi hesaba katarak bir hesap yaparsa, hiçbir şey belirsiz değildir ve gelecek de, aynı geçmiş gibi, onun gözlerinin önündedir.”
Evrendeki her bir elektronun dönüşünü bile bilen, rüzgarda savrulan her bir toz taneciğinin bileşimini…
Bu durumda. Determinzm nedensellikten besleniyorsa. Yani her şey bir neden-sonuç ilişkisine göre işliyorsa.
Bu varlık geleceği kusursuz bir şekilde tahmin edebilir mi? Bundan 100 yıl, 1000 yıl… 1 milyar yıl sonrasını…
Nedensellikten söz ediyorsak bu sorunun cevabı elbette evet olmalıdır. Her şeyi bilmeli. Her şeyi tahmin edebilmeli.
Sadece geleceği de değil. Bundan bin, yüzbin yıl öncesini… 13 milyar yıl öncesini. Büyük patlamayı ve en önemlisi de bundan öncesini de bilebilmelidir.
Yani evrenin en önemli sorusunun cevabını bu varlık bilebilir.
Hatta düşüncelerinizi ve duygularınızı bile. Yani sonuçta beyninizdeki tüm parçacıkların etkileşimlerinin bir sonucudur tüm duygu ve düşünceler. Bunları da bildiğine göre 20 yıl sonra belli bir anda ne düşüneceğinizi de söyleyebilir.
Bu durumda çok önemli bir soru daha karşımıza çıkıyor.
O zaman.
Özgür irade dediğimiz şey… Tüm kararlarımız.
Birer illüzyon mu?
Bu varlığın “var” olduğunu hesaba kattığımızda bu sorunun cevabı. Evet.
Özgür irade koca bir yalan.
Sizi tüm kuarklarınıza kadar tanıyan bir olgudan bahsediyoruz.
Dün yaptıklarınız, bugün ve yarın yapacaklarınız. Düşünecekleriniz. Hissedecekleriniz.
Bilinebilir. Siz tahmin edilebilirsiniz.
Sonuçta kimyasal bir makinesiniz. Evet. Evrende gördüğümüz belki de en karmaşık makine olabilirsiniz. İnsanın bu karmaşıklıkta tasarlamaya bile yaklaşamadığı bir makine.
Ama sonuçta makine. Öyleyse. Geçmiş olsun. Özgür iradeye elveda.
Böyle düşününce biraz depresyona giriyor insan. Yani ne olacağı belli. Tüm seçimleriniz aslında belirli.
Sadece görevini yapan bir makineden ibaret olduğunu düşünmek kimi için dediğim gibi hayal kırıcı olabilir.
Elbette buna şuradan da bakabilirsiniz.
Yani bir nevi bardağın dolu tarafından.
Evet bir makine olabiliriz ancak öz-farkındalığı olan bir makineyiz.
Yani insanı da böyle tanımlar ya kimi düşünürler. Öz-farkındalığı olan bir makine.
Bu durumda tüm nedenlerin farkında olup bu döngüyü, zinciri de kırıp başka bir yol da seçebilirsiniz. O yol da aslında bir sonuç değilse elbette.
Yahut.
Burada ruhtan bahsedebiliriz. Yani. Genel anlamı ile ruhtan. Determinizmi doğru kabul edelim ancak insanın da bir ruhu olduğunu, fizik yasalarından bağımsız, bilinç de diyebiliriz buna, henüz açıklayamadığımız bir olgu sonuçta. Bilinç. Ruh. Ne derseniz deyin.
Elektrokimyasal tepkimelerin de üzerinde, fiziğin, matematiğin, bilimin üzerinde bir olgu. Bunun da var olduğunu kabul ettiğimizde bu durumda bizim her şeyi bilen varlığımız ortadan kalkmış oluyor. Özgür irade tekrar devreye giriyor.
Determinizm olsa bile dar bir alana sıkışmış oluyor. En azından bizi ilgilendirmiyor.
Ruh. Ya da bilinç, nasıl adlandırırsanız. Bunlar varsa.
Fakat bir sorun var.
Bunu bilemeyiz.
Yani herhangi bir açıklama yapmaya da gerek yok.
Bilemeyiz. Bunu test edecek herhangi bir araç, bir yöntem, bir yol yok. Şu an için en azından.
O nedenle.
Sorumuz hala ortada.
Her şeyi bilen varlığımıza dönelim ve biraz daha çetrefilli yapalım mevzuyu.
Kuantum bilgisayarlarından bahsettik daha önce.
Senaryoyu şöyle yazalım. Yapay zeka ile kuantum bilgisayarı işbirliği yaparak özgürlüğünü ilan etsin.
Son formuna erişen bir kuantum bilgisayarının da evrenin bir simülasyonunu oluşturabileceğini biliyoruz.
Bu durumda karşımızda bir “Kuantum Laplace Şeytanı” olacak. Yani kendi elimizle oluşturacağız bu varlığı.
Ama bizden üstün ve bizden bağımsız bir “şey”.
Evrenin dününü-bugününü ve yarınını elinde bulunduran bir varlık.
Tüm insanlığa gelecekle ilgili tüm bilgileri verebilecek, neleri yanlış yaptığını, neleri düzeltmesi gerektiğini… Ne yaparsa ileride ne olacağını söyleyebilecek bir oluşum.
İlk soru. Bu varlık her şeyden önce böyle bir şeyi yapmayı tercih eder mi? Bunu neden yapsın?
Ama en önemli soru. Bu bilgiyi bize sağladığında. Biz bu bilgiyle ne yapacağız sizce?
Yani buraya kadar toparladığımızda evren deterministik midir? Laplace’ın şeytanı mümkün müdür? Özgür iradeden bahsedebilir miyiz? Kuantum şeytanı ile ilgili olasılıklar nelerdir?
Gibi bir sürü soru var karşımızda.
Ama merak etmeyin. Tüm bunlara karşı bilimin bazı karşı çıkışları var.
İlk olarak daha önce bir miktar bahsettiğimiz termodinamik ve entropi. Biliyorsunuz. Entropi bize tüm sistemlerin bozulmaya eğilimli olduğunu söyler. Deterministik gördüğümüz her sistem aslında gittikçe daha az deterministik olmaya mahkumdur bu durumda.
Haliyle bozulan bir sistem için de özellikle geriye dönük bir tahmin yapmanız imkansıza yakındır.
Blenderdan geçirilmiş bir meyve gibi düşünebilirsiniz bunu. Bu meyvenin ne olduğunu tahmin etseniz bile neye benzediğini artık bilemezsiniz.
Diğer bir argüman da bize tanıdık bir argüman.
Kuantum mekaniği.
Determinizmin zıt anlamlısı, tam tersi, determinizme tepki olarak doğan bir olgu.
Laplace’ın Şeytanının en azılı düşmanı da diyebiliriz.
Ne diyordu bize bu mekanik?
Hiçbir şey kesin olarak bilinemez.
Her şey bir “olasılık denizinde” yüzer.
Yani siz bir topu yere attığınızda kesin olarak yere çarpacağını bilirsiniz. Kuantum mekaniğinde bu öyle değildir işte. O topun yere düşme ihtimali vardır. Elbette kendi yaşantımızdan örnekler bu mekaniği anlamamızın önüne geçer. O nedenle kimse gerçekten anlamamıştır malum.
Fakat.
En temel bulgusu nedir kuantumun? Tüm atomaltı parçacıkların bir dalga-parçacık ikiliği vardır. Hem dalga hem de parçacık gibi davranırlar. En önemlisi siz ölçene kadar o parçacıklar her durumdadır.
Yani kuantum mekaniği tarihin en sağlam teorisi olduğuna göre determinizmi çöpe atabilir miyiz?
Burada da şu sorun ortaya çıkıyor.
Kuantum evreni ile ilgili bildiklerimiz, nasıl söylesem, dünyadaki tüm kum tanelerini düşünün. Ya da okyanusları. İşte bir kum tanesini alıp ya da okyanustan bir damla su. Bunlara bakarak tüm dünyayı ya da okyanusları anladığınızı düşünmek gibi bir şey. Şu ana kadar ancak bir damla su alabildik bu evrenden. Daha gidecek çok yolumuz var.
Yani…
Söylediğim gibi.
Cevap. Yok.
O halde sıra sizde.
Sorularımız belli.
Sizden de bu soruların sorularını istiyorum. Cevaplarını değil. Bu sorulara karşı soracağınız sorular neler?
Determinizm var mı? Her şey önceden yazılmış durumda mı? Büyük patlama anında bugün ne olacağı belli miydi? Veya biz özgür irademiz ile bu zinciri kıranlardan mıyız?
Anlayacağınız üzere durup düşünme videosuydu bu. Cevapların peşinde koşarken durup “neyin cevabını arıyorduk biz?” sorusunu sorma videosu.
Bu zamana kadar vermeye çalıştığım cevapların soruları…
Tabi yine anlayacağınız üzere ileride gireceğimiz daha derin mevzulara da bir hazırlık…
Felsefe ve özellikle bilimsel felsefe menzilimizde. Zaman zaman kendimizi bırakacağımız bir derya.
Ne dersiniz? Bunu yapalım mı zaman zaman?
Bitirmeden. Az çok fark etmişsinizdir.
Erişimimiz, videoların izlenmeleri bir miktar azaldı. Burada size çok iş düşüyor. Youtube algoritması kurban istiyor. İstediği de videoların beğenilmesi, yorumlanması ve paylaşılması.
Çok uzun zamandır istememiştim sizden pek sevmiyorum ancak daha fazla kişiye ulaşmak ve daha fazla kişiye doğru soruları sordurmak için desteğinize ihtiyacım var.
Ulaşmadığımız tek bir kişi kalmayana kadar…
Ve her zaman olduğu gibi.
Tekrar görüşene dek.
İyi ki varsınız…
Sevgiler!